ACHEGAS DA GALIZA EMIGRADA

Nos últimos anos a historiografía galega sacou á luz o importante papel xogado pola emigración transoceánica na Galiza contemporánea. Deixando atrás as visións pesimistas herdadas, o labor dos emigrados a prol do noso país foi xustificado documentalmente. Velaí están todas as iniciativas culturais que viñeron de alén mar e, sobre todo, a preocupación dos americanos polo progreso da educación e a construción de escolas. Nesta tarefa reivindicativa xogan un rol destacado os libros que poderiamos denominar de testemuño, que traen ao presente as figuras ou os fitos máis recoñecidos da nosa emigración. É nesta liña onde temos que situar o libro que imos comentar, que atende ao percurso vital do emigrante Xesús Canabal Fuentes (1897-1985). Natural do concello de O Pino, Canabal é o prototipo do emigrante triunfador e, no entanto, tamén do emigrado comprometido co desenvolvemento de Galiza. Xa que logo, podemos dicir que non estamos só diante dunha biografía dun home destacado, senón que a vida deste emigrante serve para analizar a propia historia da emigración galega no Uruguai. O responsábel do volume, Manuel Losa (Santiago de Compostela, 1940), é autor de varios libros sobre a súa emigración no Uruguai. Presenta agora, case sen cambios, a segunda edición dunha obra que foi publicada por ver primeira en Montevideo (Edicións Losa, 2007).

A vida de Xesús Canabal na emigración estivo vencellada á industria do papel. Pouco despois de chegar a Bos Aires en 1910 xa traballaba na empresa de José Iturrat, onde axiña prosperaría. En 1917, como delegado do devandito negocio, marchou a Montevideo, cidade na que remataría por se instalar pola súa conta. Foi así como comezou a labrarse unha importante historia empresarial, que tería como fitos destacados a creación da marca de sobres “Suevia” e, en 1935, a fundación da “Industria Papelera Uruguaya” (IPUSA), á fronte da cal estaría até o seu pasamento.

Emporiso, a dimensión empresarial só é unha das moitas facetas desenvolvidas por Xesús Canabal. Como moitos dos seus compatriotas emigrados, estivo vencellado ao tecido societario galego en Montevideo, con especial relación coa Casa de Galicia, da cal ocuparía diversos postos na súa directiva. A súa pegada tamén se deixou sentir na fundación de entidades como o Padroado Rosalía de Castro e, sobre todo, o Patronato da Cultura Galega, verdadeiros fachos culturais de Galiza na emigración. A estas entidades dedicou moitos esforzos, tempo e non poucos recursos económicos Xesús Canabal. Neste senso, podemos dicir que este emigrante d’O Pino foi un importante benefactor da colonia galega emigrada, este papel mesmo se estedeu máis alá do seu pasamento, ao deixar un importante legado ao Horgar Español de Ancianos. Podemos afirmar que o seu compromiso co artellamento da emigración galega chegou ao seu cumio en 1956, cando desempeñou a presidencia do primeiro Congreso da Emigración Galega celebrado en Bos Aires. En definitiva, non había nada relacionado con Galiza no Uruguai onde Canabal non estivese presente, aportando sempre o seu traballo e o seu peculio.

Porén, ademais da perspectiva económica, societaria e cultural debemos lembrar tamén a súa vertente política. En efecto, Canabal foi un decidido valedor do galeguismo e da República na emigración. Neste tema, maís unha vez, a súa aportación foi alén dun apoio moral, chegando a participar activamente nos Comités de axuda aos refuxiados republicanos tras a fin da Guerra Civil. O seu labor a prol dos exiliados –algúns dos cales foron empregados directamente por Canabal nas súas empresas− non pasou desapercibida para os dixentes republicanos no exilio, pois en 1958 foi nomeado ministro plenipotenciario da República española en Montevideo. O seu compromiso político veríase tamén recompensado en 1954 coa concesión da “Orden de la Liberación de España”. Nesta actividade política Canabal colaborou con outros destacados membros da colonia galega, tales como Xulio Sigüenza ou Antón Crestar; este último tamén presente noutro libro Manuel Losa: Catro historias de emigrantes (Galaxia, 2009).

Todas estas facetas da vida de Xesús Canabal non debemos entendelas como isoladas, afastadas unhas doutras. Así, no desenvolvemento dos seus negocios había sempre unha vertente cultural, vertente que tiña, por suposto, como centro a Galiza. Neste senso, o caso máis destacado foi o Banco de Galicia, do cal Canabal foi un dos seus promotores en 1956. Esta entidade financeira patrocinou a edición de numerosos volumes dedicados a Galiza, ao tempo que publicou un mapa de Galiza elaborado polo propio Canabal durante un dos seus retornos en 1958.

Se o papel da emigración foi fundamental na Galiza contemporánea, e se da emigración galega Xesús Canabal foi un representante sobranceiro, podemos concluír, xa que logo, que a súa figura ten que ocupar un papel destacado na historia de Galiza no século XX. Porque, para alén dos detalles e anécdotas da súa vida, que abundan no libro, o máis importe da obra é que a figura de Canabal sérvenos como fío condutor para coñecer e entender a emigración e as institucións galegas no Uruguai, das cales foi protagonista aquel rapaz d’O Pino que marchou a facer as Américas en 1910. E, malia que Canabal foi premiado coa medalla Castelao en vida (1985) e co título de fillo predilecto do seu concello natal (2006), non está demais traer á memoria actual a súa figura, e con ela, a de todos os emigrantes que construíron Galiza lonxe da propia Galiza.

A Galicia de Montevideo. Unha biografía de Xesús Canabal, 1897-1985

Manuel Losa Rocha

Editorial Galaxia, 2010, 299 páxinas

Reseña publicana na revista Grial, nº 188, outubro-decembro de 2010.

SUÁREZ PICALLO: CIDADÁN DA DEMOCRACIA

En 2008 o Concello de Sada decidiu homenaxear a dous dos seus máis ilustres veciños: Ramón Suárez Picallo (1894-1964) e seu irmán Xohán Antón (1907-1936). Froito desta decisión foi a creación da Comisión Irmáns Suárez Picallo, que organizou ao longo de 2008 varias xornadas e promoveu diversas publicacións, destinadas a recuperar o traballo e a memoria destes dous sadenses. O momento culminante viviuse o 14 de outubro de 2008 cando, coincidindo co corenta e catro cabodano do seu pasamento, regresaron a Sada os restos de Ramón Suárez Picallo. Como colofón destas actividades, xa en 2009, ve a luz o libro que imos comentar: Ramón Suárez Picallo. A voz esquecida do galeguismo, obra colectiva que pretende pór de actualidade a vida e a obra de quen foi un loitador infatigábel por Galiza e polo seu pobo.

O libro estrutúrase en varias partes, nas cales diversos especialistas pasan revista á polifácética vida de Súarez Picallo. A primeira parte está decicada á súa vida persoal e profesional. Xesús Torres, nun texto no que estabelece un diálogo simbólico con Suárez Picallo, aproxímanos aos aspectos máis persoais da súa biografía. O contributo de Hernán M. Díaz achéganos aos anos da súa emigración na Arxentina, anos nos que o noso protagonista pasa de líder sindical e da esquerda a un decidido compromiso co galeguismo que mantería ao longo da súa vida. Son tamén os anos nos que Suárez Picallo comezou a ter unha estreita relación coa prensa, outro dos aspectos relevantes do persoeiro. A temática tratada por Hernán M. Díaz na súa achega foi desenvolvida máis extensamente na introdución ao volume Años de formación política: selección de textos (1916-1931), libro publicado pola Federación de Sociedades Gallegas en Bos Aires no que se recolle unha escolma do traballo xornalístico auroral de Suárez Picallo.

A colaboración de Emilio Grandío sitúa politicamente a Suárez Picallo na Galiza republicana e pon énfase no seu compromiso democrático. Neste senso, son ben significativas as palabras que pronuncia no seu primeiro discurso parlamentar, reproducidas no texto do profesor Grandío: “Es la primera vez que hablo en estas Cortes y no tengo títulos realmente valederos, como no sea el de ciudadano de la democracia, el hijo del pueblo y del trabajo…” (p. 49). Seguindo nesta liña, o seu paso polo Parlamento republicado é analizado por Francisco Rodríguez, quen relata tanto a evolución política como a principal actividade parlamentar do sadense. Conclúe este autor que o campo galego e as clases traballadoras foron as principais destinatarias das iniciativas do deputado Suárez Picallo, apuntando deste xeito a unha xuntanza entre esquerda e nacionalismo, síntese que converte a este persoeiro nun pioneiro da futura evolución do nacionalismo galego. Justo Beramendi realiza unha contextualización de Suárez Picallo dentro do galeguismo. Así, este investigador confirma o seu protagonismo na afirmación do carácter democrático e esquerdizante do Partido Galeguista fronte a un sector máis conservador e tradicionalista. Ese compromiso coa esquerda e co galeguismo reflectiuse no semanario Ser, dirixido por Suárez Picallo, foi editado ao longo de 1935. Beramendi dedica a última parte do seu estudo á análise do Grupo Galeguista de Sada, no cal tivo un rol protagonista Xohán Antón Suárez Picallo, asasinado polos sublevados franquistas en 1936.

A segunda parte do libro está dedicada ao labor xornalístico de Ramón Suárez Picallo. Manuel Pérez Lorenzo analiza as súas colaboracións na prensa durante a II República. Os artigos publicados en El Pueblo Gallego, Claridad ou Ser estannos a describir un xornalismo militante e comprometido, un apoio fundamental á causa política. Pola contra, os seus artigos do exilio, malia ser tamén un xornalismo comprometido, teñen que ver máis coa crónica, coa colaboración literaria para gañar a vida. Da análise do xornalismo no exilio chileno (1941-1956) encárgase Edmundo Moure. Este investigador foi un dos editores do libro La Feria del Mundo, obra publicada polo Consello da Cultura Galega na que se recolle unha ampla escolma dos artigos publicados por Suárez Picallo en xornais como La Hora ou La Opinión. Informa Moure que estes artigos, publicados moitos dentro da sección denominada “La Feria del Mundo”, cumprían co obxectivo de ofrecer ao lector unha visión ampla do acontecer da época. Desde a súa tribuna chilena, Suárez Picallo abriu unha fiestra ao mundo. Para finalizar esta sección, Francisco Pita Fernández ofrécenos unha visión xeral da obra xornalística americana de Suárez Picallo. Neste senso, é de destacar o seu papel na revista Céltiga, xa que amosa os seus comezos no galeguismo, a onde chega da man doutro ilustre emigrado: Eduardo Blanco Amor. Ese compromiso co galeguismo pode seguirse tamén nos seus traballos publicados en El Despertar Gallego ou Correo de Galicia. E se a consciencia galeguista estivo presente no comezo da actividade xornalística de Suárez Picallo, non o estivo menos nos seus anos finais. Así, desde 1956, asentado novamente en Bos Aires, dirixe a revista Lugo, do Centro Lucense da capital arxentina.

A terceira parte deste libro está composta de dous traballos que analizan parte do labor epistolar de Ramón Suárez Picallo. O primeiro destes textos, obra de Esperanza Mariño, achégase á análise das cartas remitadas a Eduardo Blanco Amor, con quen mantivo ao longo da sua vida unha estreita relación persoal, profesional e política. No segundo dos traballos, asinado por Alfredo Erias, achéganos á comunicación epistolar entre Suárez Picallo e César Alvajar, representante do Consello de Galiza en París desde 1957. Este intercambio de cartas tivo como obxectivo fundamental asegurar a presenza do exilio galego nos foros internacionais.

Se a palabra é unha parte importante deste libro, non o é menos a súa parte gráfica. En efecto, as páxinas deste volume están adornadas cun abundante material fotográfico. Emporiso, é aínda máis importante a reprodución facsimilar de numerosos documentos autógrafos de Ramón Suárez Picallo, parte deles procedentes do arquivo da Real Academia Galega. Así, este libro é unha achega notábel para futuras investigacións, tanto sobre Suárez Picallo como sobre o nacionalismo galego.

Mais, se ben é certo que será unha obra de referencia no estudo da figura de Suárez Picallo, este libro cumpre aínda un papel maís destacado: o de tributar unha merecida homenaxe á súa vida e á súa obra. Ben merecida homenaxe a quen foi, como indica Ramón Villares na introdución do volume, un loitador por Galiza e pola democracia.

Ramón Suárez Picallo. A voz esquecida do galeguismo

Varios autores

Comisión Irmáns Suárez Picallo, 2009, 199 páxinas

Reseña publicada na revista Grial, nº 185, xaneiro-marzo de 2010.

JOSÉ ALMOINA MATEOS

En 1939 milleiros de republicanos valedores da democracia víronse condenados ao exilio. Comezaban daquela uns longos anos de desterro, tempo no que aqueles homes e mulleres deron o mellor de si lonxe das súas terras. Se cadra unha das características máis definitorias do exilio español era a súa alta cualificación, desde o punto de vista intelectual. É deste xeito como debemos comprender a magnitude da perda. Os exiliados ofreceron aos países de acollida unha produción cultural que, pola contra, perdeu España, por outra parte asolagada pola reacción e a represión.

O libro que comentamos ofrece un percurso pola vida dun deses exiliados: José Almoina Mateos (1903-1960). O perfil deste galego, natural de Lugo, é o prototípico do exiliado de alta capacitación intelectual. Ora ben, como moi ben indica o autor do volume, o historiador cubano asentado en México Salvador Morales, Almoina sufriu un duplo exilio. En efecto, viuse na necesidade de fuxir da ditadura de Franco en España e do despotismo de Trujillo na República Dominicana. A relación de Almoina co réxime tiránico de Trujillo ocupa a maior parte do libro, estudando tanto a súa inicial colaboración, como, sobre todo, as súas actividades contra o désposta dominicano. Adiantamos xa que o autor deste libro defende a tese dun Almoina claramente antitrujillista, malia a cercanía inicial co ditador e a súa familia. De feito, o achádego en Venezuela dun “Informe Confidencial”, elaborado por Almoina e reproducido como anexo neste volume, motivou o interese de Salvador Morales polo biografado.

Tras rematar os estudos de Filosofía e Letras na Universidade de Santiago de Compostela, José Almoina obtivo en 1931 praza de funcionario de Correos en Benavente. Foi nesta localidade zamorana onde comezaría a súa actividade política, axudando na fundación da agrupación local do Partido Socialista. Neste senso, debemos sinalar tamén que Almoina tivo unha importante participación na masonaría. Por esta época comezaría tamén a súa actividade como investigador, dando ao prelo en 1935 a obra Monumentos históricos y artísticos de Benavente. En 1936, co comezo da sublevación militar, viuse na obriga de fuxir e agocharse. Quen non tivo esa oportunidade foi a súa dona, Pilar Fidalgo, que foi encarcerada cun fillo acabado de nacer. Os meses que pasou presa, até que finalmente quedou en liberdade por un intercambio de prisioneiros, ficaron reflectidos na obra Une jeune mére dans les prisons de Franco, verdadeiro testumuño do horror das cárceres franquistas[1].

Durante a Guerra Civil Almoina desempeñou diversos cargos consulares en Francia. A definitiva derrota da República condenouno ao exilio, xunto con toda a súa familia. Santo Domingo sería o seu primeiro destino, país ao que chegou en novembro de 1939. Os países americanos máis comprometidos co acollemento de refuxiados españois foron México e a República Dominicana. Ora ben, lonxe dos motivos humanitarios do presidente mexicano Lázaro Cárdenas, Rafael L. Trujillo tiña unhas intencións ocultas para dar a benvida aos republicanos. Por un lado, a necesidade de reivindicarse internacionalmente logo das matanzas de haitianos en 1937. Por outro lado, había un motivo racial: o desexo de “branquear” a poboación dominicana. Estes motivos espurios, máis as práticas ditatoriais, motivaron que a República Dominicana tan só fora unha primeira etapa para moitos exiliados, caso, por exemplo, de Ramón Suárez Picallo, que permanece apenas un ano no país. No entanto, a estreita relación acadada por Almoina co ditador Trujillo motivou a sua presenza en Santo Domingo entre 1939 e 1946[2].

Os traballos realizados polos exiliados nos países de acollida correspondíanse co seu marcado perfil intelectual: colaboracións en prensa e pertenza a institucións docentes. Así o ratifica o autor deste libro: “El arribo de los exiliados españoles vino como anillo al dedo para reforzar los centros de educación superior y especializada de República Dominicana” (p. 99). Almoina, tras colaborar na revista Hogar e no xornal La Nación, foi nomeado catedrático da Facultade de Filosofía da Universidade de Santo Domingo, impartindo tamén aulas na Escola Diplomática e na Escola Nacional de Belas Artes.

O creto acadado por Almoina na súa actividade docente axiña o levaría perto da familia Trujillo. En efecto, o noso protagonista foi contratado como titor de Ramfis, fillo do ditador. Paseniñamente iría gañando confianza, chegando primeiro a ser autor de varias obras que levaron a sinatura de María Martínez, dona de Trujillo, e máis tarde Secretario Particular do propio tirano. Dúas son as razóns achegadas por Salvador Morales para explicar a colaboración de Almoina. Dunha parte, a presión exercida pola ditadura, máis grande aínda ao se tratar dun estranxeiro convidado. Doutra parte, naquela altura os exiliados entendían a súa situación como transitoria, contaban con regresar, sobre todo tras a derrota do fascismo na Segunda Guerra Mundial. No entanto, cando a posibilidade da volta foi ficando lonxana, Almonia non tardou en arredarse de Trujillo, marchando en 1946 a México.

Unha vez en México Almoina destacaríase como un notorio antitrujillista. En efecto, decontado elaborou un “Informe Confidencial”, onde daba conta das actividades desestabilizadoras financiadas pola ditadura dominicana noutros países da área. Este informe foi remitido a varias chancelarías de países americanos. Pero non quedou aí a cousa, en 1949, baixo o pseudónimo de Gregorio R. Bustamente, Almoina publicou Una satropía en el Caribe, onde puña á luz do día todas as vergoñas da ditadura de Trujillo.

Evidentemente, esta actitude desgustou aos partidarios do ditador, que non tardaron en ameazar a Almoina. Dentro desta campaña de intimidación é como podemos entender que o exiliado galego publicase Yo fui secretario de Trujillo (1950), obra de carácter laudario. O que non aceptou de ningunha maneira foi colaborar no acoso realizado a outros exiliados. En efecto, a través de Almoina, Trujillo tentou mercar o silencio do nacionalista vasco Jesús de Galíndez, tamén bo coñecedor das miserias do réxime trujillista. Tanto a falta de colaboración como as ofensas pasadas foron letais. En efecto, o 4 de maio de 1960 sicarios a soldo asasinaron a José Almonio na cidade de México; anos antes, en 1956, Galíndez sufrira o mesmo destino.

Este libro é un contributo sobranceiro para a historia do exilio galego, amosando asemade aspectos relevantes da era de Trujillo na República Dominicana. Xa que logo, inscríbese dentro dos modernos postulados da biografía histórica, isto é, empregar a figura particular como fío condutor para o coñecemento dunha época. A obra reproduce documentos de importancia que, sen dúbida, han de servir de base a outras investigacións. O propio Salvador Morales contou co testemuño de primeira man dos fillos de José Almoina, o que contribúe a sinalar a importancia do libro. Saudamos, pois, a súa aparición e agardamos que sexa un revulsivo para outras investigacións sobre o exilio galego.

SALVADOR E. MORALES PÉREZ

Almoina, un exiliado gallego contra la dictadura trujillista

Santo Domingo: Archivo General de la Nación, 2009

363 páxinas

Reseña publicada na revista Murguía, Revista galega de Historia, nº 21-22, 2010

O Archivo General de la Nación da República Dominicana ten este libro accesíbel desde a súa páxina web, polo que se pode consultar integramente premendo aquí.

---

[1] Para a represión que tiveron que sufrir as mulleres nas cadeas franquistas véxase: HERNÁNDEZ HOLGADO, Fernando: Mujeres encarceladas. La prisión de Ventas: de la República al franquismo, 1931-1941, Madrid: Marcial Pons, 2003. Neste libro tamén atopamos unha referencia á obra de Pilar Fidalgo, vid. p. 31.

[2] A presenza galega na República Dominicana, así como noutros países caribeños, pode seguirse no libro: MARTÍNEZ CRESPO, Xurxo: Galiza en Dominicana, Nicaragua, Panamá e Venezuela. Unha ollada fotográfica, Vigo: FESGA, 2007.