12/12/13

A VISITA DE ISABEL II A GALIZA

No século XIX a construción do Estado liberal e constitucional mudou de vez os paradigmas políticos. Se ao longo da Idade Moderna o monarca absoluto foi o suxeito da soberanía e, xa que logo, receptor final das lexitimidades; agora, na centuria decimonónica, o cerne será a Nación. Os antigos súbditos convértense en cidadáns e a súa aquiescencia, polo menos en teoría, é precisa para exercer o poder político. Deste xeito, os antigos reis absolutos convértense, ao longo do oitocentos, en soberanos constitucionais. Tal transformación, loxicamente, non estivo exenta de dificultades, con numerosas continuidades a respecto do pasado.

Para o caso español, foi Isabel II a primeira en exercer, ao longo de todo o seu reinado (1833-1868), como raíña constitucional. É, pois, neste período onde temos que procurar o nacemento dunhas novas formas de entender a representación política. Se ben é certo que a Monarquía seguía a ser un piar fundamental do sistema liberal, o xeito de presentar á Soberana diante do pobo xa non podía ser o mesmo. Así, a Monarquía de Isabel II non debía lexitimarse só a si propia, senón que tamén tiña que xustificar unha nova Administración: o Estado constitucional. Compréndese, deste xeito, que a presentación da raíña diante dos españois da época era de vital importancia. É nesta liña de investigación onde debemos de inserir o libro de Margarita Barral Martínez, A visita de Isabel II a Galicia en 1858. O duplo interese monárquico e liberal é sinalado pola autora coas seguintes palabras: “Era preciso que Isabel II conquistase a simpatía dos españois para humanizar a figura da Coroa e desenvolver o sentimento nacional, tan necesario para a causa liberal en constitución e tantas veces ameazada” (99).

Baixo as premisas comentadas, Isabel II realizou, entre 1858 e 1866, unha serie de 6 xiras por distintos lugares da Península Ibérica –en 1866 chegou mesmo a desprazarse até Lisboa, na que sería a súa única saída ao estranxeiro−. A presenza da raíña en Galiza estendeuse entre o 1 e o 14 de setembro de 1858, dentro dunha xira máis ampla que a levou por todo o noroeste peninsular. A visita foi preparada con minuciosidade polo Goberno da Unión Liberal presidido polo xeneral Leopoldo O’Donnell, que daquela viña de inaugurar un Executivo que se estendería até 1863. Tal era a importancia publicitaria que a viaxe tiña para o Goberno que se contratou un cronista oficial, labor que sería desempeñado por Juan de Dios de la Rada y Delgado (1827-1901) quen, en 1860, daría ao prelo un libro no que glosaría os datos máis importantes da viaxe do séquito real, tal obra é aínda hoxe en día unha das principais fontes para o coñecemento do periplo de Isabel II polo noroeste de España.

Son catro os puntos que a autora sinala como máis salientábeis da presenza de Isabel II en Galiza en 1858. O primeiro deles é a Historia e é tamén un dos aspectos nos que se observa máis continuidade con respecto ao pasado. En efecto, Isabel II é sinala como raíña constitucional, pero tamén como depositaria dunha longa tradición histórica, continuidade que estaría asegurada co nacemento do príncipe Afonso –o futuro Afonso XII−, que acompañou a súa nai na visita e daquela tiña apenas un mes de vida. Outra aspecto subliñado da viaxe polos cronistas da época, e no que tamén podemos atopar unha clara continuidade con respecto á Idade Moderna, é o aspecto da relixiosidade. Isabel II era unha raíña Católica, algo que se demostra coa súa presenza nos templos das cidades que visitou, destacando neste senso a visita á Catedral de Santiago, que naquel 1858 celebraba un Ano Santo Xacobeo. Aspecto máis novidoso foi a vinculación da monarquía co progreso, e que podemos exemplificar na presenza real na inauguración das obras da liña de ferrocarril que uniría A Coruña coa meseta. A súa visita ao Arsenal de Ferrol ou á Universidade de Santiago irían nesta mesma liña de unir o progreso á figura de Isabel II, un aspecto que tamén é subliñado por Ramón Villares no limiar do volume. Finalmente, o último punto no que se fixo fincapé foi o da beneficencia, pois a raíña deixou ao seu paso unha longa listaxe de doazóns que pretendían enxalzar a súa figura como monarca preocupada polo seu pobo.

Cabe preguntármonos, como tamén o fai a autora, en que medida a visita de Isabel II a Galiza serviu para consolidar o proceso de nation-building no que estaban enfrascados os liberais? Conclúe Margarita Barral que entre as elites houbo unha aceptación da identidade nacional hexemónica, cooperando dun xeito activo tanto cos preparativos como co desenvolvemento da viaxe. Constata, por outra parte, que entre as clases populares houbo un notábel entusiasmo acrecentado polas festas e desfiles públicos, o que leva á autora a falar do desenvolvemento dun “nacionalismo banal” (en terminoloxía de M. BILLING: 1995), isto é, conxuntural, motivado polas circunstancias extraordinarias. Situación que tamén se repetirá apenas dous anos despois cos fastos organizados co gallo da vitoria da guerra en Marrocos.

Non obstante, a autora fai fincapé no feito de que as particularidades étnicas estiveron amplamente representadas e formaron parte dos actos oficiais de homenaxe á raíña. De tal xeito que os elementos propios da cultura galega eran vistos como unha peza máis da nación española. En palabras de Margarita Barral: “A interacción entre a etnicidade galega e os elementos de nacionalización española foi evidente na visita da Familia real a Galicia en 1858” (196). Mesmo a lingua galega estivo presente para cantar as glorias de Isabel II e da dinastía borbónica, en poemas nos que participaron os principais bates galegos da época, caso do precursor Xoán Manuel Pintos. A presenza do rexional estivo en consonancia co peso que as elites locais tiveron na construción do Estado liberal. Xa que logo, como xa sinalaron outros autores galegos (VEIGA ALONSO: 1999), a construción do edificio constitucional temos que entendelo como unha dupla achega do centro e máis da periferia, coa que hai que contar en todo caso.

Xa que logo, o estudo da visita real a Galiza en 1858 convértese nun exame axeitado para comprobar o grao de nacionalización española que por aquela altura existía. Deste xeito, conclúe a autora que se ben é certo que no momento non había unha formulación nacional alternativa e mesmo o provincialismo colaborou nos actos da viaxe, non por iso podemos falar de que a visita supuxo un pulo decisivo á nacionalización da poboación galega, que se limitou a participar nos festexos –nacionalismo banal− para continuar despois coa súa vida cotiá. Faltaban aínda uns anos para que o rexionalismo comezase a construír un edificio nacional diferente do español oficial.

Indicacións bibliográficas:
BILLING, M. (1995): Banal Nationalism, London: SAGE Publications.
VEIGA ALONSO, X.R. (1999): O Conde de Pallares e o seu tempo, 1828-1908: aproximación ó activismo das elites na Galicia decimonónica, Lugo: Deputación provincial.

BARRAL MARTÍNEZ, Margarita (2012): A visita de Isabel II a Galicia en 1858, Santiago de Compostela: Sotelo Blanco / Consorcio de Santiago, 215 páxinas

Reseña publicada na revista Madrygal, Revista de Estudios Gallegos, volume 16, 2013, p. 225-226.

05/12/13

A FORZA DA PALABRA: ANTONIO LOREDO

Sempre admirei dos anarquistas a súa preocupación pola educación. Nos militantes libertarios houbo sempre unha intensa inquedanza pedagóxica, froito da cal serían as innumerábeis conferencias pronunciadas e as bibliotecas que adornaban as súas sedes. Por suposto, velaí está o fito da escola racionalista, verdadeiro facho do movemento anarquista ibérico, que tivo en persoeiros como Francecs Ferrer i Guàrdia (1859-1909) a un dos seus principais valedores. Por iso me gustan as historias persoais dos anarquistas. Xa que logo, traio hoxe á memoria a figura do anarquista galego Antonio Loredo, de quen a editorial-libraría LaMalatesta vén de publicar unha antoloxía dos seus traballos baixo o significativo título de Mis palabras son mi vida.

Antonio Loredo Martínez naceu en Vigo en 1879. Marchou de neno na compaña de seus pais á Arxentina, país onde abrazaría a causa libertaria. En Bos Aires pertenceu ao gremio dos perruqueiros. O seu labor como propagandista anarquista –en medios como o xornal La Protesta− valeulle ser deportado a Montevideo o 20 de xuño de 1905. Deste xeito, entre 1906 e 1908 residiu na capital Oriental. No Uruguai editou, en colaboración con Manuel Troitiño, a  revista La Acción Obrera. Foi tamén iniciador dunha "Escola Moderna". Loredo Martínez retornou a Bos Aires, mais axiña sería de novo deportado. Así, en febreiro de 1909 foi expulsado da Arxentina, desta volta con destino a España.

Asentouse en Barcelona, onde se uniu ao grupo ácrata "4 de mayo", grupo que desde 1906 viña publicando na cidade Condal o periódico Tierra y Libertad. A este medio pertencen a maioría das colaboracións xornalísticas recollidas na antoloxía Mis palabras son mi vida, que publica tamén algún artigo do noso protagonista en Solidaridad Obrera, outro gran periódico anarquista. Fiel ao seu ideal, Antonio Loredo sempre defendeu a pureza do anarquismo, oposto a calquera forma de participación política. Nos artigos recollidos en Mis palabras son mi vida critica con forza o socialismo reformista, que acreditaba no parlamentarismo como forma de acadar reformas paulatinas. Así, en xaneiro de 1911 escribía: «…nosotros, antieleccionistas en principio, teníamos razón de proclamar que el sindicalismo, por razones de la propia coherencia doctrinal debía, no sólo descartar de sus medios de lucha la táctica parlamentaria, sino que debe luchar de frente a la acción estatal…» (p. 147).

Loredo tamén participou no Comité de folga durante a Semana Tráxica (1909), participación que o levou a ser detido e a pasar por varias cárceres. Tras ser liberado, a comezos de 1910, fomentou xunto con outros líderes anarquistas varios mitins a prol da escola racionalista. Todo este labor propagandístico colmou a paciencia das autoridades españolas, as cales o detiveron e o conduciron a un barco que o devolveu de novo a América. Desde o vapor que o levou ao desterro Loredo tivo tempo de escribir aos seus compañeiros de Tierra y Libertad e, entre outras cousas, afirmaba: «Voy hacia el destierro, contento, a continuar la tarea revolucionaria y redentora, y voy conforme, porque con la actitud del gobierno español se demuestra la inutilidad de todas las leyes y del principio de autoridad en que se basan las instituciones sociales de hoy» (Mis palabras son mi vida, p. 126).

Pouco duraría desta volta a emigración de Loredo. Tras unha breve estancia en Montevideo foi enviado a Bos Aires. En setembro de 1910 sería expulsado de Arxentina, regresando outra vez a España. Loredo marchou a París para fuxir da presión á que era sometido en Barcelona, aínda así a finais de 1910 atopámolo de novo na cidade Condal vivindo da súa profesión. Ora ben, en agosto de 1911 foi detido e conducido a outro barco, de novo con destino a América. Con razón afirma Francisco Madrid Santos, compilador do libro que reseñamos, que Antonio Loredo foi o anarquista que máis veces cruzou o charco… por conta do Estado.

Por volta de finais de 1913 Loredo conseguiu retornar a España, continuando co seu incesante labor. En 1913-1914 formou parte da CNT catalá. En 1915 participou no Congreso Internacional da Paz celebrado en Ferrol, en representación do xornal barcelonés Solidaridad Obrera. Participou nunha serie de mitins en Betanzos, Pontedeume, Santiago e A Coruña. En Elda (Alacante) fundou o xornal anarquista Guerra Social. Faleceu en Logroño no ano 1916 vítima da tuberculose. Del dinos Francisco Madrid Santos na introdución de Mis palabras son mi vida: «Se le persiguió durante toda su vida, a pesar de que nunca usó la violencia. Sus únicas armas fueron el verbo y la pluma, pero eso sí, empleó ambas con una gran habilidad y eso, por lo visto, hace mucho daño» (p. 23). Efectivamente, iso facía moito dano en 1916 e segue a facelo na actualidade. En 1909 Francecs Ferrer i Guàrdia, o gran impulsor da Escola Moderna, foi procesado e posteriormente executado por un Estado que só sabía responder con violencia a quen lle pedía pan, traballo e educación. E nesas seguimos.

Mis palabras son mi vida. Antología de Antonio Loredo Martínez
Introdución, selección e notas de Francisco Madrid Santos
LaMalatesta Editorial: Madrid, 2013, 194 páxinas

15/11/13

DON PACO OU COMO ENXERGAR GALIZA ENTEIRA

A egrexia figura de Francisco Fernández del Riego (Lourenzá, 1913 – Vigo, 2010) tráeme sempre ao maxín o mesmo cadro: «O camiñante sobre o mar de nubes», do pintor romántico alemán Caspar David Friedrich. Nel, o excursionista, logo de rematar o seu percurso, olla desde o cumio dun outeiro a paisaxe toda. Pois ben, eu vexo a don Paco do mesmo xeito. Coa diferenza de que el ollaba, desde a súa altura intelectual, a Galiza enteira. Non só a que podía apreixar cos ollos, senón tamén a que se ve co corazón e os moitos anos de dedicación plena ao país.

Neste 2013, ano no que o Del Riego cumpría cen anos, son varias as iniciativas encamiñadas a honrar a súa memoria de traballador pola causa da Terra. Comentamos nas liñas que seguen a aparición dun libro no que se analizan todos os seus contributos desde a perspectiva da cidade que o acolleu. En efecto, desde 1939 Francisco Fernández del Riego residiu en Vigo e foi desde esta localidade desde onde despregou todo o seu labor de difusión cultural. Non obstante, engánanse os que coiden que esta é unha obra dun perfil localista. Nada máis lonxe da realidade. A través das páxinas deste volume podemos achegarnos aos traballos de don Paco que, aínda que tiñan como centro de operacións a cidade olívica, a súa orixe e a súa significación eran plenamente galegas. Estamos, como o lector pode supor, diante dun libro coral, na que unha multitude de voces ofrecen diferentes visións da vida persoal e intelectual do noso protagonista. A realización do volume estivo ao coidado de María Dolores Cabrera Iglesias e María Dolores Villanueva Gesteira.

O libro encétase cunha completa cronobiografía –acompañada de numerosas fotografías− na que podemos coñecer os principais trazos da vida e da obra de Francisco Fernández del Riego. O corpo do libro corresponde ao epígrafe rotulado de xeito significativo «Volver sobre o camiño andado», que recolle achegas sobre a súa traxectoria que fan amigos e colaboradores. De todos os proxectos nos que participou a Fundación Penzol foi, sen dúbida, unha das columnas vertebrais. Desde a súa creación, en 1963, até pouco antes do seu pasamento, Del Riego estivo á fronte desta entidade clave para a memoria de Galiza, como ben podemos deducir dos textos de Méndez Ferrín e Franco Grande. De non menos importancia foi a Editorial Galaxia, creada en 1950 como empresa chave do galeguismo cultural para manter acesa a causa do país na negra noite franquista. Don Paco foi o animador das grandes iniciativas desta editora, comezando pola primeira: a revista Grial. Esta publicación converteuse nun símbolo do duplo obxectivo procurado polo homes de Galaxia, isto é, ofrecer a cultura galega ao mundo e asemade verter á nosa lingua as principais achegas da cultura universal. Nas súas propias palabras os obxectivos de Grial eran: “Endereitábase a recoller e canalizar as variadas expresións do noso espírito cara ó universal. Pero, así mesmo, a recoller e a traducir o universal ó idioma propio” (63). Apaixonado da letra impresa, Don Paco deitou o seu saber el multitude de colaboracións espalladas por xornais e revistas tanto de Galiza como da emigración americana. Neste senso, podemos afirmar que Francisco Fernández del Riego foi un dos homes que serviron de ponte entre a resistencia político-cultural que se levaba adiante en Galiza e o traballo dos nosos exiliados en América, con razón Ramón Piñeiro –como lembra María Dolores Villanueva no seu texto (109)− dicía del que era o ministro de asuntos exteriores do galeguismo. Non queremos abandonar o comentario das publicación periódicas nas que colaborou sen mencionarmos as revistas especializadas Industrias Pesqueras e Industria Conservera, coas que mantivo unha relación de longo percorrido que ademais o converteron nun especialista verbo da pesca en Galiza. Hai espazo para o persoal neste parte do libro, destacando neste senso as colaboración de Gerardo González Martín e Ana María Fernández del Riego. Nelas podemos apreixar a un Don Paco preocupado pola súa mai e irmáns, acadando finalmente xuntar a case toda a familia en Vigo.

Vigo cobra protagonismo na terceira parte do libro. Desta volta é o propio Francisco Fernández del Riego quen toma a palabra para lembrarnos, grazas a unha escolma de textos, o que a cidade olívica supuxo para a súa vida e para os seus traballos. E cal é o Vigo que se nos aparece? A cidade sentimental, a urbe moderna símbolo do progreso económico, un Vigo no que traballan escritores e artistas, a base de operacións dos seus proxectos culturais… Estamos, xa que logo, diante dun cronista oficioso de varias décadas de vida viguesa. Finalmente, o libro péchao, nuns sentidos versos, quen sen dúbida foi un dos principais compañeiros de andaina: Xaime Isla Couto.

A xenerosidade de Vigo con Francisco Fernández del Riego foi, non cabe dúbida, correspondida. En 1995 fixo doazón á cidade da súa biblioteca, do seu arquivo e da súa colección de arte que hoxe están dispoñíbeis para o goce do público en xeral. Esta doazón era comprendida polo propio interesado como un servizo máis a Galiza e como un agradecemento á cidade que o acolleu: “Doei en vida e non leguei para despois de finado, libros e cadros para que non se crebase unha traxectoria longa de servizo a Galicia. Quixen así chegar ó remate sendo fiel ós principios que inspiraron o decorrer da miña existencia (…) Escollín ó pobo de Vigo como receptor, porque nesta cidade refixen un andar esperanzado, que o drama da guerra civil tronzara. A ela débolle a inesquecible asistencia na recuperación” (128). Pola nosa parte só nos queda, parafraseando a Álvaro Cunqueiro, outra das súas amizades e tamén vigués de adopción, desexar para Galiza mil Fernández del Riego máis.

Francisco Fernández del Riego. Vigo dende o corazón de Galicia
María Dolores Cabrera Iglesias / María Dolores Villanueva Gesteira (Eds.)
Editorial Galaxia / Fundación Penzol, 2013, 133 páxinas

Reseña publicada na revista Grial, nº 199, xullo-setembro, 2013, p. 93-94.

16/07/13

TRANSICIÓN OU TRANSFORMACIÓN?

Unha das principais misións dos historiadores é pór en cuestión aquilo que o costume reiterado converteu en realidade. Un continuo abalar de mitos que, ben por pasividade ben por intereses creados, se foron asentando como verdades intocábeis. Deste xeito, no noso pasado máis recente hai un mito que destaca por riba doutros: a Transición á democracia como un proceso ideal, mesmo susceptíbel de ser exportado a outros países. Nesta liña de análise podemos situar o libro de Carlos F. Velasco Souto que imos comentar nas seguintes liñas, o cal se insire nun vieiro aberto por outros historiadores como Ferrán Gallego, Josep Fontana ou Justo Beramendi, autores dos cales Velasco Souto se confesa debedor. O volume ten dúas partes nidiamente diferenciadas. Por un lado, unha análise da derradeira parte do franquismo, onde o autor vai achar as chaves do posterior proceso de avance cara á democracia. Por outro lado, a análise da Transición propiamente dita en Galiza.

Galiza comezou a mudar nos anos sesenta. O Plan de Estabilización, aprobado en 1959, unido a unha etapa expansiva da economía mundial, puxeron as bases para deixar atrás os anos da fame e da escaseza. Ora ben, en Galiza o modelo xerado deu como resultado unha economía dependente. En efecto, o crecemento alicerzouse sobre industrias de enclave, que rara vez remataban todos os seus ciclos produtivos no país. Este modelo de desenvolvemento proxectouse cara ao futuro, nel seguimos en grande parte instalados.

Á calor do crecemento económico fóronse asentando unhas elites que axiña irían tecendo unha rede de intereses clientelares. Asentadas en entidades creadas polo franquismo, como as Hermandades de Labradores, a clase dirixente que nace por estes anos habería de ter, convenientemente adaptada ás circunstancias, un notábel protagonismo á hora de afrontar a Transición. O benestar destes anos modificou sensibelmente a sociedade galega, seguindo aquí as investigacións da historiadora Ana Cabana, o autor deste libro fala dun consentimento social cara o franquismo; isto é, unha menor represión e unhas mellores condicións de vida levaron a que cada vez camadas máis amplas da poboación visen o réxime franquista como algo tolerábel. Ora ben, o afirmado até aquí non exclúe, por suposto, a existencia dunha oposición interna, que tamén se vai anovar nos anos sesenta. Así, por estes anos a maior novidade atopámola na vinculación de esquerda e nacionalismo, coa creación da Unión do Pobo Galego e o Partido Socialista Galego. Non debemos esquecer tampouco o gran rol xogado polo Partido Comunista (PCG, desde 1968) e o activo papel das Comisións Obreiras no mundo do traballo.

As condicións sinaladas habían de marcar en Galiza o proceso de Transición cara á democracia que comeza tras a morte do ditador en 1975. A principal tese defendida neste libro é a mutación política das elites do franquismo para, unha vez adobiadas cunhas pingas de democracia, protagonizar claramente a Transición no noso país. Xa que logo, foron as elites sociais desenvolvidas nos anos sesenta as que integraron en Galiza os cadros da Unión de Centro Democrático e tamén, aínda que en menor medida, de Alianza Popular. Polo que toca á oposición, a súa organización seguiu as mesmas pautas que no conxunto do Estado. En marzo de 1975 creouse a Xunta Democrática, aglutinada arredor do PCG, mentres que en xullo do mesmo ano nacía Converxencia Democrática, que nacía como plataforma do PSOE. Ambas organizacións confluirían en xullo de 1976 na Táboa Democrática, expresión galega da Coordinación Democrática que nacía a nivel español. O nacionalismo galego seguiu, porén, un camiño diferente. A UPG e o PSG serían os principais animadores do Consello de Forzas Políticas Galegas, que daría como principal froito as Bases Constitucionais, proposta galega de creba democrática. Mentres que as organizacións incluídas na Táboa Democrática acabarían por pactar un avance cara á democracia desde as institucións do franquismo, negociando xa que logo coas elites reformistas do réxime, as forzas da esquerda nacionalista teimaron nunha verdadeira ruptura co pasado, manténdose alleas tanto ao proceso constitucional como ao posterior camiño cara á autonomía.

As consecuencias do pacto que levou á Transición non foron só a continuidade das elites do franquismo final, senón a pervivencia e perpetuación duns determinados hábitos políticos, valores e criterios de convivencia social e xeitos de gobernar que, en gran parte, continúan aínda vixentes. Así, a ausencia dunha sociedade civil organizada e a visión da política como algo negativo –tan só accesíbel a determinadas elites− constitúen unha herdanza do franquismo que a Transición, tal e como se levou a cabo, contribuíu a confirmar. Outra consecuencia deste proceso foi a impunidade na que quedaron todos os crimes cometidos polo franquismo. A lei de amnistía do ano 1977 puxo na rúa a moitos presos políticos, mais tamén botou terra sobre os asasinatos e a represión da ditadura. É aínda máis, foi nesta época cando se xeneralizou a idea da necesidade de esquecer o pasado, sementando unha amnesia tan ominosa como interesada. Habería que agardar até datas moi recentes para que a memoria histórica volvese xurdir vizosa.

Preséntasenos neste volume, xa que logo, unha completa síntese da Transición á democracia en Galiza, que tivo as súas peculiaridades, de aí que o autor se vexa na necesidade de remontase até os anos sesenta para comezar o seu libro. Conclúe Velasco Souto que máis que transición o que houbo en Galiza foi unha maquillaxe das vellas elites franquistas, convenientemente adaptadas á nova situación. Ora ben, non foi esa a única transición que non existiu. Á luz dos acontecementos podemos sinalar que tampouco a oposición soubo facer a súa transición. E non nos estamos a referir só ao caso do nacionalismo, que teimou nunha estratexia que o mantivo autoexcluído do proceso autonómico, algo que había pagar moi caro no futuro. Estamos a falar dunha cultura política que, se ben entendíbel nun contexto de clandestinidade como foi o da ditadura, en pouco ou en nada era equiparábel a uns tempos de democracia. Particularmente no nacionalismo non houbo esa transición, e segue sen habela. En palabras do autor deste libro: “Afinal de contas, a cultura ultra-dogmática e sectária era património comum de todos” (p. 147). E isto porque quizais esquecemos que a transición, como a caridade ben entendida, comeza por nós mesmos.

Franquismo serôdio e transiçom democrática na Galiza (1960-1981)
Carlos F. Velasco Souto
Edicións Laiovento, 2012, 256 páxinas

Reseña publicada na revista Grial, nº 198, abril-xuño de 2013, p. 103-104.

10/05/13

LINCOLN & MARX


A Historia ten un aquel paradoxal. Como se non poderiamos considerar –desde unha perspectiva actual− o interese de Karl Marx por un presidente dos Estados Unidos? E, non obstante, Marx, como atento observador da realidade que era, seguiu de perto os pasos de Abraham Lincoln e da súa causa: a abolición da escravitude. Velaquí o principal paradoxo que nos atopamos no libro Guerra y emancipación. Lincoln & Marx, que vén de tirar do prelo a editora “Capitán Swing”. Max publicou no xornal vienés Die Presse unha serie de artigos sobre a guerra civil norteamericana, que aparecen agora recollidos neste volume. Por outra parte, o libro tamén inclúe os principais discursos de Abraham Lincoln sobre a cuestión da escravitude nos Estados Unidos. O volume conta cunha introdución de Robin Blackburn, profesor da Universidade de Essex, que analiza as converxencias de ambos persoeiros, a principal das cales era a defensa da traballo libre fronte á escravitude. A modo de gorentosa sobremesa, o libro inclúe tamén as cartas intercambiadas entre Marx e Lincoln, no caso do segundo a través do embaixador norteamericano en Londres.

Porén, a paradoxal relación de Marx e Licoln, non é a única que se nos presenta neste libro. Sabemos que Abrahan Lincoln foi o primeiro presidente republicano dos Estados Unidos. A imaxe que temos na actualidade do Partido Republicano é a dunha forza política valedora dos ideais conservadores e reaccionarios. Non obstante, o nacemento do Partido Republicano está intimamente unido á causa da abolición da escravitude. En efecto, a mediados do século XIX eran os republicanos estadounidenses os de defendían abertamente a necesidade de rematar coa escravitude, mentres que o Partido Demócrata era o valedor dos intereses dos propietarios de escravos. De feito, a elección de Lincoln como presidente foi a chispa que prendeu a secesión dos estados do sur. Nunha carta a Henry L. Pierce, datada o 6 de abril de 1859, Lincoln explicaba a aberta defensa que os demócratas facían da escravitude: «A democracia de hoxe sostén que a liberdade dun home non é nada en absoluto cando entra en conflito co dereito de propiedade doutro home. Os republicanos, pola contra, están de parte tanto do home como do dólar, mais, en caso de conflito entre un e outro, antepoñen ao home». Como se pode comprobar nada máis lonxe dos estereotipos que hoxe temos a respecto de demócratas e republicanos nos Estados Unidos.

Continuando cos paradoxos, a política abolicionista de Lincoln unha vez que chegou á presidencia foi errática e nada clara. Por que? Polas obrigas da guerra. En efecto, a necesidade que tiña o presidente de asegurar a fidelidade de estados fronteirizos como Maryland ou Kentucky –estados escravistas, mais partidarios da Unión− obrigouno a retrasar o seu compromiso abolicionista. Karl Marx criticou esta situación e denunciou que Lincoln estaba preso do que el chamaba “escravistas leais”. Consonte a evolución da guerra foi favorecendo ás tropas federais, Licoln puido avanzar no seu programa  de abolición da escravitude. É así como se explica a aprobación da décimo terceira emenda da Constitución, que rematou para sempre coa escravitude nos Estados Unidos. Por outra parte, unha cousa era que Lincoln defendese a necesidade de liberar aos escravos e outra, completamente diferente, era que estivese a favor de concederlles dereitos cidadáns a eses escravos. O presidente foi durante moitos anos partidario dunha política de colonización, é dicir, favorecer que os escravos liberados puidesen asentarse en África ou no Caribe.

Non deixa de ser tamén paradoxal que os anos precedentes á elección de Lincoln como presidente poden ser considerados como de avance das teses escravistas, sobre todo no que toca aos territorios federais, campo de batalla entre os valedores e os detractores da escravitude. En efecto, en 1857 a sentenza do Tribunal Supremo referente ao caso Dred Scott aseguraba o dereito de posesión de escravos en calquera punto do territorio dos Estados Unidos. Esta sentenza daba por rematados tanto o compromiso de Missouri (1820) e a lei Kansas-Nebraska (1854), que xa de por si supuxeran un adianto para as posicións dos partidarios de ampliar os territorios escravistas.

Xa que logo, xúntanse neste libro tanto a literatura abolicionista de Abrahan Lincoln como os traballos xornalísticos de Karl Marx sobre a guerra civil estadounidense e as súas causas. Un volume útil e práctico que recolle as converxencias de dous persoeiros capitais do século XIX, para alén de ideas preconcebidas e estereotipos.

Guerra y emancipación. Lincoln & Marx, Madrid: Capitán Swing Libros, 2013, 213 páxinas. 

18/01/13

O ESTUDO DOS PASADOS INCÓMODOS


A promulgación en 2007 da coñecida como Lei de memoria histórica supuxo un revulsivo para os estudos sobre o noso pasado máis inmediato. Para alén das implicacións políticas, a citada lei aguilloou o debate sobre cal debía de ser o papel da Historia e dos historiadores á hora de se enfrontar cun pasado incómodo, tal e como segue sendo aínda hoxe a guerra civil e a ditadura franquista. É nesta liña de análise onde temos que situar o libro Memoria de guerra y cultura de paz en el siglo XX, unha nova achega do proxecto de investigación interuniversitaria Nomes e Voces, á súa vez xerado na calor do Ano da memoria en 2006. O volume é resultado do coloquio internacional «Memoria da Guerra, Reconciliación e Cultura de Paz», celebrado en Santiago de Compostela entre o 13 e o 15 de decembro de 2010, configurado como unha actividade máis dentro do Foro 2010, vasto proxecto que xuntou na capital de Galiza a persoas e organizacións que traballan na cultura da paz.

As mesas de debate que integraron o coloquio son os capítulos que configuran este libro. Neles, un coordinador expón de primeiras as principais conclusións de cada debate, que se desenvolve polo miúdo con cada participante. O primeiro capítulo, baixo a responsabilidade de Lourenzo Fernández Prieto, investigador principal do proxecto Nomes e Voces, analiza o estudo do pasado incómodo en España e os seus principais retos. Os textos deste capítulo insisten en que o coñecemento histórico debe contribuír a superar as vellas feridas, sacando á luz toda a verdade para resarcir ás vítimas. Ora ben, non se pode caer na tentación de xudicializar o pasado –un risco que se deriva da propia Lei de memoria histórica−. Neste senso, faise necesaria unha xustiza retributiva, non punitiva. A perspectiva histórica axuda a situar no pasado os feitos dramáticos, evitando ver a guerra civil como un eterno presente (Gabriele Ranzato). Debemos asumir que existe unha pluralidade de memorias sobre o noso pasado, diversidade que debe ser analizada polos historiadores para asumir unha repartición ecuánime de responsabilidades, só deste xeito avanzaremos no camiño da reconciliación.

O capítulo segundo, coordinado polo profesor Xosé Manoel Núñez Seixas, supón un importante esforzo de Historia comparada. En efecto, varios especialistas achéganse aos pasados traumáticos en Europa na procura de similitudes e diferenzas co caso español. Así, a diferenza do que ocorreu cos crimes nazis, onde os debates se centran na mellor maneira de lembrar, en España até non hai moito tempo púñanse o acento na necesidade do esquecemento. Nese senso, tanto en España como nos países da órbita da URSS a construción dunha memoria democrática foi algo secundario. Outra achega novidosa desta parte foi a necesidade de investigar no pasado colonial como antecedente das violacións dos dereitos humanos (Andreas Stucki). O capítulo terceiro continúa nesta mesma liña, agora coa análise dos pasados incómodos en varios países de América latina. Baixo a coordinación de Eduardo Rey Tristán, os autores desta parte insisten no papel que debe xogar a Historia para a superación dos traumas pasados. Nesta liña, son esclarecedoras as palabras da historiadora María Rosaria Stabili: “Creo que el oficio de historiador (…) puede plantearse como una gran contribución a la pacificación de una sociedad herida y dividida en la medida en que logre otorgar igual legitimidad a todas las memorias…” (p. 130).

O profesor da Universidade de Vigo Julio Prada coordinou o capítulo cuarto, centrado na análise de conceptos como xenocidio ou crimes contra a humanidade e no debate verbo da súa aplicación ao caso español. A conclusión máis destacada desta parte céntrase no feito de que a xustiza transicional en España puxo o acento no resarcimento moral das vítimas en detrimento da vía penal. O capítulo quinto, baixo a responsabilidade de Eliseo Fernández, achégase ao traballo e obxectivos de distintas entidades que, desde a sociedade civil, pulan por manter acesa a chama da memoria das vítimas. Neste apartado subliñamos a pertinencia dos coñecidos como «lugares de memoria» e o papel dos mesmos como mantedores da memoria da represión.

Os arquivos, a súa ordenación e accesibilidade, foron obxecto de estudo do sexto capítulo deste libro, coordinado polo profesor Emilio Grandío Seoane, tamén investigador do proxecto Nomes e Voces. Neste punto o máis destacábel é a denuncia por parte dos especialistas das dificultades de acceso aos arquivos, en palabras de Antonio Gómez Quintana: “Todavía en el 2010, las principales fuentes sobre la represión franquista continuaban, si no legalmente excluidas de la consulta pública, sí al menos en una situación de uso casi imposible…” (p. 246). A necesidade de políticas arquivísticas eficientes é unha das principais conclusións desta epígrafe. E, finalmente, no capítulo sétimo, baixo a coordinación de Conxita Mir, achegámonos a dous dos aspectos máis relevantes dos estudos actuais sobre a guerra civil e o primeiro franquismo. Falamos tanto da investigación con fontes orais como da perspectiva de xénero nos estudos sobre a represión. Neste último senso, unha das conclusión máis interesantes deste apartado insiste en considerar ás mulleres como transmisoras do silencio ou da memoria sobre a represión.

En suma, este libro aborda, desde a visión dos especialistas na investigación histórica, os principais retos na análise dos pasados incómodos. É misión dos historiadores unha achega desapaixonada aos sucesos traumáticos da nosa Historia inmediata. Mantendo a necesidade da lembranza, que asegure a reparación das vítimas, cómpre traballar para que ese pasado permaneza como tal, deixando de ser un continuo presente. E sempre tendo en conta que os historiadores somos científicos sociais, mais non xuíces.

Memoria de guerra y cultura de paz en el siglo xx. de españa a américa, debates para una historiografía
Lourenzo Fernández Prieto / Proxecto Nomes e Voces (eds.)
Ediciones Trea, 2012, 326 páxinas

Reseña publicada na revista Grial, nº 196, outubro-decembro de 2012, p. 100-101.